Tháng 9 vừa qua, Bắc Kinh đã chính thức nộp đơn xin gia nhập Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) quy tụ 11 quốc gia thuộc Vành đai Thái Bình Dương và đang hướng tới mở rộng với việc Anh và Đài Loan cũng nộp đơn xin gia nhập.
Động thái của Trung Quốc hoàn toàn không gây bất ngờ khi Thủ tướng Lý Khắc Cường phát biểu tại cuộc họp báo thường niên vào tháng 3/2020 rằng Bắc Kinh “có thái độ tích cực và cởi mở đối với việc gia nhập CPTPP”. Sau đó, vào tháng 11/2020 tại hội nghị các nhà lãnh đạo Tổ chức hợp tác kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC), Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cho biết Bắc Kinh đang cân nhắc việc gia nhập khối thương mại này.
Tuy nhiên, khi Trung Quốc chính thức nộp đơn xin gia nhập, động thái này của Bắc Kinh đã khiến nhiều người không khỏi băn khoăn. Xét cho cùng, các quy định của CPTPP đối với các lĩnh vực như quyền lao động và các công ty thuộc sở hữu nhà nước là rất nghiêm ngặt. Việc tuân thủ sẽ đòi hỏi phải có nhiều sự thay đổi từ phía Trung Quốc. Trong khi đó, Trung Quốc đang hướng tới áp đặt sự kiểm soát lớn hơn của nhà nước đối với nền kinh tế. Điều này đi ngược lại các nguyên tắc dựa trên thị trường của CPTPP. Trung Quốc cũng bắt đầu thực hiện chiến lược kinh tế “tuần hoàn kép” nhìn chung mang tính hướng nội, ưu tiên xây dựng khả năng tự lực trong sản xuất và phân phối của đất nước.
Vậy động cơ để Bắc Kinh xin gia nhập CPTPP là gì? Và điều gì sẽ dành cho các nước thành viên của hiệp định khi chấp nhận sự tham gia của cường quốc kinh tế này? CPTPP là gì?
Theo phân tích của tờ The Straits Times, Hiệp ước này bắt đầu là Hiệp định đối tác kinh tế chiến lược xuyên Thái Bình Dương (TPSEP), được các nước thành viên APEC là Brunei, Chile, New Zealand và Singapore ký kết năm 2005. Ý tưởng là thiết lập một “hiệp định thương mại toàn diện, hướng tới tương lai, thiết lập các tiêu chuẩn chất lượng cao đối với các nguyên tắc thương mại” nhằm thúc đẩy tự do hóa thương mại trong nội bộ APEC. Hiệp định này đã phát triển lên thành 12 nước trong đó có Mỹ, chiếm 40% thương mại thế giới và lấy tên là Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP).
Dưới thời Tổng thống Mỹ Barack Obama, TPP loại Trung Quốc khỏi các cuộc đàm phán. Đối với Obama, chắc chắn là Mỹ – chứ không phải các nước như Trung Quốc – là bên viết lên các quy tắc cho nền kinh tế thế giới trong thế kỷ này. Giáo sư Chen Kang thuộc Trường chính sách công Lý Quang Diệu lưu ý đây là thỏa thuận thương mại đa phương đầu tiên chú trọng thương mại công bằng, thiết lập các tiêu chuẩn mới đối với việc bảo vệ quyền lao động, môi trường và quyền sở hữu trí tuệ. Hiệp định này đảm bảo mạng Internet mở và dòng chảy dữ liệu tự do xuyên biên giới, giải quyết tình trạng méo mó trong cạnh tranh bình đẳng của các doanh nghiệp thuộc sở hữu nhà nước (SOE) và các khoản trợ cấp của chính phủ.
Tuy nhiên, vào năm 2017, nước Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump đã rút khỏi hiệp định này. Được Nhật Bản dẫn dắt, các nước thành viên đã tiếp tục đàm phán về thỏa thuận và đổi lại tên thành CPTPP. Hiệp định mới giữ lại hầu hết các điều khoản ban đầu mặc dù loại bỏ một số yêu cầu đối với quyền sở hữu trí tuệ và nới lỏng một số quy định về lao động và môi trường. Những sự thay đổi như vậy đã hạ thấp rào cản để Trung Quốc tham gia – chưa kể sẽ là người thay đổi cuộc chơi nếu Mỹ không tham gia.
Vậy Trung Quốc được gì? Nhà phân tích Mireya Solis thuộc Viện Brookings nhận định việc tham gia khối thương mại này sẽ củng cố động lực hội nhập kinh tế của Trung Quốc vốn được xây dựng dựa trên sự tham gia của nước này vào Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) gồm 15 quốc gia và Sáng kiến “Vành đai và Con đường” (BRI) của Bắc Kinh, cùng với những điều khác.
Trong một bài viết gần đây, bà Mireya cho rằng CPTPP có thể sẽ là niềm tự hào đặc biệt của Trung Quốc với tư cách là “quán quân” của toàn cầu hóa kinh tế. Trong khi đó, Giáo sư Chen đánh giá việc Trung Quốc sẵn sàng đàm phán về các điều khoản thương mại công bằng với các thành viên CPTPP cho thấy họ muốn tìm cách cải thiện các quy tắc thương mại trong các khuôn khổ đa phương như thế này.
Có lý do thực tế đơn giản là lợi ích kinh tế. Tạp chí tài chính của Trung Quốc, tờ Caixin Global, trong một bài báo gần đây đã trích dẫn lời của các chuyên gia cho rằng việc gia nhập CPTPP sẽ gia tăng tăng trưởng tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Trung Quốc từ 0,74 đến 2,27 điểm phần trăm và xuất khẩu tăng từ 4,69 đến 10,25 điểm phần trăm.
Tiến sỹ Tommy Wu thuộc công ty tư vấn Oxford Economics lưu ý, mặc dù đúng là việc Trung Quốc theo đuổi chiến lược “kinh tế tuần hoàn kép” liên quan đến việc tập trung vào nền kinh tế trong nước, đặc biệt là khả năng tự lực đối với công nghệ của riêng mình, nhưng Trung Quốc cũng muốn lĩnh vực sản xuất duy trì ổn định. Bắc Kinh muốn duy trì vị thế của mình trong các chuỗi cung ứng toàn cầu để duy trì quy mô sản xuất. Vì vậy, Trung Quốc muốn tiếp tục mở cửa và thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI).
Các nhà phân tích cho rằng một lý do then chốt khác để gia nhập CPTPP là nó sẽ thúc đẩy những cải cách của Trung Quốc, đặc biệt là trong lĩnh vực thuộc sở hữu nhà nước. Giáo sư Chen lưu ý những cải cách trong SOE đã dừng lại sau khi đạt được một số thành công trong những năm 1990, dẫn đến sự chi phối của lĩnh vực này gây phương hại cho lĩnh vực tư nhân.
Mặc dù các công ty thuộc sở hữu nhà nước này được hưởng ưu đãi và trợ cấp “ngầm” từ nhà nước, nhưng tỷ suất sinh lợi trên tài sản của họ đã giảm xuống dưới 2% kể từ năm 2015 và năng suất của họ chỉ bằng 40% lĩnh vực tư nhân. Theo Giáo sư Chen, gia nhập CPTPP có thể là một động thái mang tính chiến lược, để buộc các SOE phải tiến hành cải cách thông qua sức ép bên ngoài.
Tuy nhiên, tờ Bưu điện Hoa Nam buổi sáng trong một bài báo hồi đầu tháng 11 đã trích dẫn lời một cố vấn cho Chính phủ Trung Quốc nói rằng có khả năng Bắc Kinh sẽ duy trì một số trợ cấp và quy định của riêng mình đối với các công ty nhà nước, mặc dù Trung Quốc có thể tiến gần hơn đến các điều kiện được yêu cầu để gia nhập CPTPP. Giáo sư Chen cho rằng Trung Quốc sẽ hứa hẹn cải cách trong một số lĩnh vực và yêu cầu miễn trừ đối với một số lĩnh vực khác.
Nhà đàm phán thương mại Mỹ Wendy Cutler gần đây đã nhấn mạnh trên tạp chí the Diplomat rằng trong nhiều năm, Trung Quốc đã tiến gần hơn đến các nghĩa vụ của CPTPP trong một số lĩnh vực, bao gồm tự do hóa thị trường dịch vụ, dỡ bỏ những hạn chế về đầu tư, tăng cường bảo vệ và thực thi quyền sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, bà bổ sung rằng trong nhiều lĩnh vực như SOE, quyền lao động, bảo vệ môi trường và thương mại điện tử vẫn tồn tại những khoảng cách lớn giữa các quy định tiêu chuẩn cao của CPTPP và những hành vi thương mại của Trung Quốc.
Quả thực, Tiến sỹ Solis của Viện Brooking chỉ ra rằng dưới thời Tập Cận Bình, Trung Quốc đã rời xa tinh thần của CPTPP về bảo vệ quyền lao động, một sân chơi bình đẳng cho các doanh nghiệp tư nhân và tự do lưu chuyển dữ liệu. Thay vào đó, sự đàn áp của Trung Quốc đối với người Duy Ngô Nhĩ, khoản trợ cấp lớn cho ngành công nghệ cao và các yêu cầu thắt chặt nội địa hóa dữ liệu theo luật bảo mật dữ liệu mới là nguyên nhân gây lo ngại cho các đối tác thương mại của Trung Quốc – trong đó có nhiều thành viên CPTPP.
Vấn đề đặt ra là liệu Trung Quốc có sẵn sàng thực hiện các cải cách kinh tế sâu rộng như họ đã làm để được gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO) năm 2001 hay không. Một số người tỏ ra hoài nghi. Chuyên gia cao cấp Stephen Olson thuộc Quỹ Hinrich đánh giá Trung Quốc đã chứng tỏ kỹ năng rất tốt trong việc vô hiệu hóa các quy tắc thương mại trong các hiệp định khác và hoàn toàn có khả năng quản lý các đòi hỏi của CPTPP.
Ông bổ sung rằng Trung Quốc có thể thực hiện các cách diễn giải rộng về các nguyên tắc để tránh những nghĩa vụ có vấn đề, như họ đã làm ở những nơi khác. Stephen Olson trích dẫn chương thương mại điện tử cho phép các thành viên áp đặt các hạn chế đối với dữ liệu xuyên biên giới để đạt được “mục tiêu chính sách công hợp pháp” mà Trung Quốc có thể diễn giải rộng ra.
Theo ông, Trung Quốc cũng có thể phá vỡ các nguyên tắc của CPTPP như quy định cấm yêu cầu chuyển giao hoặc truy cập mã nguồn của phần mềm máy tính bằng cách gây áp lực buộc các công ty nước ngoài phải làm như vậy, nếu không sẽ hạn chế khả năng tiếp cận thị trường của họ. Trước đây, Trung Quốc đã bị cáo buộc sử dụng các chiến thuật gây sức ép như vậy.
Cũng có lo ngại rằng việc cho phép Trung Quốc được hưởng những miễn trừ rộng rãi sẽ làm giảm các tiêu chuẩn của hiệp định. Tiến sỹ Solis tin rằng không có khả năng nhiều nước thành viên sẽ muốn thấy những quy định của thỏa thuận này bị suy yếu. Họ đã làm việc hết sức vất vả để cứu vãn nó sau khi Mỹ rút khỏi.
Có thể có sự phản đối trước việc Trung Quốc gia nhập CPTPP. Quan hệ của Trung Quốc với một số nước đã trở nên căng thẳng, như với Australia về vấn đề nguồn gốc của dịch bệnh COVID-19, với Canada về việc Bắc Kinh bắt giữ tùy tiện công dân nước này và với Nhật Bản về việc Trung Quốc xâm nhập vùng biển xung quanh các hòn đảo tranh chấp. Các nước này cũng đều là đồng minh của Mỹ.
Australia khẳng định các cuộc đàm phán về việc gia nhập có thể chỉ được bắt đầu nếu Bắc Kinh nối lại tiếp xúc cấp bộ trưởng với Canberra và chấm dứt các biện pháp trừng phạt thương mại của mình. Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida đã bày tỏ hoài nghi về phẩm chất của Trung Quốc để gia nhập CPTPP.
Việc trở thành thành viên CPTPP được cho sẽ là một quá trình dài đối với Trung Quốc. Một số chuyên gia tin rằng việc gia nhập sẽ chỉ xảy ra sau sự gia nhập của Mỹ, nước hiện không có ý định tham gia trở lại chủ yếu vì sự phản đối ở trong nước. Tuy nhiên, có những lợi ích cho các nước thành viên CPTPP khi có Trung Quốc ở giữa họ.
Tiến sỹ Deborah Elms thuộc Trung tâm thương mại châu Á lưu ý Trung Quốc là một đối thủ cạnh tranh kinh tế đáng gờm. Bà cho rằng giữ cho Trung Quốc bị ràng buộc bởi một loạt quy tắc nhất quán tốt hơn là tìm cách cạnh tranh với Trung Quốc ở bên ngoài.
Mục đích ban đầu của các thành viên đầu tiên của CPTPP là có một hiệp định thương mại tiêu chuẩn cao mang tính bao trùm. TPSEP có một điều khoản nêu rõ các thành viên cam kết khuyến khích các nền kinh tế khác gia nhập. Nó sẽ duy trì tinh thần này khi xem xét đơn gia nhập của Trung Quốc, miễn là Bắc Kinh đồng ý cam kết với những tiêu chuẩn cao của hiệp định.
Trần Quyên
