Ngày 11/9/2020, cuộc họp cấp Bộ trưởng đầu tiên của quan hệ đối tác Mê Công – Hoa Kỳ đã được tổ chức qua hình thức trực tuyến. Bộ trưởng Ngoại giao Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan, Việt Nam và Tổng thư ký ASEAN đã tập trung tại Việt Nam để gặp Thứ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Biegun tham dự trực tuyến. Thông báo chung về việc khởi động “Quan hệ đối tác Mekong-Hoa Kỳ” đánh dấu giai đoạn hợp tác mới giữa Hoa Kỳ và các nước Mê Công. Từ “Sáng kiến Hạ nguồn Mekong” đến “Quan hệ đối tác Mê Công – Hoa Kỳ”.
Từ “Sáng kiến hạ lưu Mê Công” đến “Quan hệ đối tác Mê Công-Hoa Kỳ”
Sông Mê Kông nằm trong vùng trung tâm của bán đảo Trung Nam, diện tích lưu vực khoảng 795.000 km2, dân số 326 triệu người, là một trong những vùng có tiềm năng phát triển nhất thế giới. Trước đây, Hoa Kỳ luôn nhấn mạnh vai trò then chốt của các nước Đông Nam Á có biển trong việc kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc, và không coi trọng đến các nước thuộc khu vực sông Mê Kông kém phát triển và chủ yếu là các nước thuộc đất liền. Khi ảnh hưởng quốc tế của Trung Quốc tiếp tục gia tăng, vị trí chiến lược của Bán đảo Trung Nam ngày càng trở nên nổi bật, việc đồng thời hạn chế ảnh hưởng của Trung Quốc ở Đông Nam Á từ cả hướng biển và hướng trên bộ đã trở thành một lựa chọn chính sách của Hoa Kỳ. Sau khi Obama nhậm chức, ông đưa ra chiến lược “Tái cân bằng châu Á – Thái Bình Dương”, một mặt tăng cường quan hệ an ninh truyền thống với các nước có biển như Singapore, Malaysia, Philippines, mặt khác không ngừng gia tăng mức độ đầu tư tài nguyên chiến lược cho các quốc gia sông Mê Công làm cho khu vực sông Mê Công trở thành điểm tựa chiến lược để Hoa Kỳ quay trở lại châu Á và là cũng là điểm tựa quan trọng cho việc kiềm chế Trung Quốc.
Tháng 7/2009, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Hillary Clinton đã đề xuất thành lập một cơ chế “Sáng kiến hạ nguồn sông Mê Công ” khi bà tham gia Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN. Các quốc gia thành viên bao gồm Việt Nam, Thái Lan, Cam-pu-chia và Lào. Năm 2010 tuyên bố viện trợ 187 triệu đô la Mỹ. Vào tháng 7/2012, Hoa Kỳ đã đưa “Sáng kiến Hạ nguồn Mê Công 2020” vào “Sáng kiến Tham gia Chiến lược Châu Á – Thái Bình Dương” (APSEI) và cam kết cung cấp 50 triệu USD viện trợ trong vòng ba năm để cải thiện khả năng của các nước Mekong trong việc ứng phó với các vấn đề xuyên biên giới; đồng thời tuyên bố Myanmar trờ thành thành viên chính thức làm cho sáng kiến hạ nguồn sông Mê Công bao trùm toàn bộ lưu vực sông Mê Công. Để hỗ trợ việc thực hiện “Sáng kiến Hạ nguồn sông Mekong” và kèm theo là sự ra đời của “Những đối tác Bạn bè của hạ lưu sông Mekong”, các nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia, New Zealand và các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Châu Á và Liên minh Châu Âu đã được lôi kéo tham gia thành lập một liên minh tài trợ nhằm thiết lập đối thoại với các nước các tổ chức tài chính và các tổ chức đa phương quốc tế tài trợ cho các quốc gia sông Mê Công, tăng cường điều phối và hợp tác rộng rãi lẫn nhau. Hoa Kỳ có tương đối ít thương mại và đầu tư ở khu vực sông Mê Công, kinh tế và thương mại không phải là lĩnh vực trọng điểm và ưu tiên khi họ tham gia vào các vấn đề của khu vực sông Mekong. Do đó, họ chọn “làm ầm ĩ” trên vấn đề quản lý nguồn tài nguyên nước. Khu vực sông Mê Công rất nhạy cảm với vấn đề biến đổi khí hậu; và nhu cầu chung quản lý tài nguyên nước luôn tồn tại, cơ sở hạ tầng và đầu tư về thủy lợi của Trung Quốc tương đối lớn, do đó Hoa Kỳ tin rằng vấn đề nguồn nước là một chủ đề mạnh mẽ để tấn công Trung Quốc.
Trước năm 2007, vấn đề tài nguyên nước sông Mekong không được sự quan tâm của quốc tế. Năm 2008, thiên tai lũ lụt quy mô lớn đã xảy ra trên sông Mê Công và hạn hán xảy ra trên toàn bộ lưu vực vào năm 2010, điều này đã làm bùng nổ các cuộc thảo luận sâu rộng về quản lý tài nguyên nước ở sông Mê Công. Giới truyền thông và các tổ chức tư vấn của Hoa Kỳ, Nhật Bản và các nước khác đã cùng nhiều tổ chức phi chính phủ quốc tế tấn công Trung Quốc, bịa đặt làm nóng vấn đề về thuyết đe dọa nguồn nước của Trung Quốc và “thuyết đe dọa từ các đập của Trung Quốc”, cho rằng việc Trung Quốc xây dựng các đập trên sông Lan Thương đã là nguyên nhân chính gây ra lũ lụt thường xuyên ở khu vực Mê Công, gây ra mối đe dọa đa dạng đối với chất lượng nước, dòng chảy, nông nghiệp, ngư nghiệp và đa dạng sinh học của các nước Mê Công. Mỹ kêu gọi tất cả các nước thực hiện các biện pháp tẩy chay việc xây dựng và đầu tư của Trung Quốc. Năm 2010, lưu vực sông Mê Công trải qua hạn hán, và Mỹ một lần nữa lấy cớ để tấn công đả kích Trung Quốc, ra sức tạo ra dự luận tiêu cực. Từ đó đến nay, Hoa Kỳ luôn coi hợp tác và quản lý tài nguyên nước là chủ đề nổi bật, kết nối lợi ích và đòi hỏi nhu cầu của các nước Mê Công, thúc đẩy xây dựng cơ chế quản lý tài nguyên nước.
Hoa Kỳ đã sử dụng lợi thế công nghệ của mình để thúc đẩy Ủy ban sông Mê Công và Ủy ban sông Tây Siberi đã thành lập “Quan hệ đối tác sông hữu nghị” và dần dần thiết lập một loạt nền tảng quản lý tài nguyên nước như Sáng kiến dữ liệu nước sông Mekong, Bảng đánh giá mực nước biển và Mạng lưới đánh dấu mức độ độ cao mặt đất. Hoa Kỳ đã biến những kết quả được gọi là hợp tác này thành nhiều chỗ dựa số liệu của mình đưa ra các kiểu công kích báo cáo của Trung Quốc.
Sau khi Trump nhậm chức, ông đã đưa ra “Chiến lược Ấn Độ – Thái Bình Dương”, và chính sách Châu Á – Thái Bình Dương của Hoa Kỳ đã nhằm vào Trung Quốc rõ ràng hơn. “Quan hệ Đối tác Mê Công -Hoa Kỳ” được khởi động vào tháng 9 năm nay là một nội dung quan trọng trong việc Hoa Kỳ kết nối hợp tác Mê Công -Hoa Kỳ với “Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương” và là một biểu hiện quan trọng của việc chèn ép hợp tác Lan Thương-Mekong (Hợp tác Lan Thương-Mekong). Mục tiêu của “Quan hệ đối tác Mê Công -Hoa Kỳ” là ngoài thúc đẩy. Hòa bình, ổn định và thịnh vượng ở khu vực sông Mekong, đạt được các Mục tiêu phát triển bền vững 2030 và thực hiện viễn cảnh Cộng đồng ASEAN vào năm 2025 ra còn cũng đã bổ sung các chủ đề mới như phòng chống dịch covid-19 vàtội phạm xuyên biên giới, phản ánh xu hướng phát triển của một cơ chế hợp tác có tính tổng hợp, ý đồ cạnh tranh với cơ chế hợp tác sông Mê Công-Lan Thương là quá rõ ràng.
(Tổng Lãnh sự quán Việt Nam tại Nam Ninh)
