Trong kỷ nguyên đầy cạnh tranh chiến lược, với các khoản trợ cấp lớn và các tổ chức đa phương ngày càng yếu đi, các chính phủ ngày càng áp dụng luật pháp của mình ra ngoài biên giới để bảo vệ lợi ích quốc gia. Thực tiễn này được gọi là quyền tài phán ngoài lãnh thổ (extraterritoriality). An ninh kinh tế là ưu tiên của Ủy ban Châu Âu mới. Trong năm năm tới, Ủy ban này cam kết bảo vệ Liên minh Châu Âu khỏi sự bóp méo thị trường, trộm cắp công nghệ và các hành động cưỡng chế. Ủy ban cũng sẽ tìm cách hỗ trợ việc tái công nghiệp hóa châu Âu, đồng thời giữ cửa mở cho thương mại.
Tuy nhiên, có một lỗ hổng rõ rệt trong chiến lược được xây dựng một cách cẩn thận này: Liên minh Châu Âu thiếu một chính sách mạch lạc để đối phó với quyền tài phán ngoài lãnh thổ. Việc không giải quyết vấn đề này có thể làm tổn hại đến lợi ích kinh tế và chính trị lâu dài của châu Âu.
Trong suốt những năm qua, Liên minh Châu Âu chủ yếu tập trung vào những thách thức mà quyền tài phán ngoài lãnh thổ của Hoa Kỳ đặt ra, điều này đã để lại nhiều vết sẹo trong các vòng tròn kinh doanh của châu lục. Việc Donald Trump tái đắc cử tổng thống có thể vừa là tin tốt, vừa là tin xấu trong vấn đề này. Ông có thể sẽ ít nghiêm khắc hơn trong việc áp dụng các lệnh trừng phạt và những luật lệ rộng lớn của Hoa Kỳ, như luật chống tham nhũng, vốn tạo ra thủ tục hành chính phức tạp, ngăn cản các công ty nước ngoài làm ăn tại Mỹ hoặc đe dọa sự thống trị của đồng đô la. Mặt khác, ông đã cam kết tiếp tục áp dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu nghiêm ngặt đối với các công nghệ kép quan trọng, đặc biệt là với Trung Quốc, và sẽ gây sức ép để châu Âu làm theo. Đối với các công ty hoạt động tại cả hai thị trường, điều này có nghĩa là rủi ro cao hơn, nhiều vấn đề tuân thủ hơn và những đe dọa liên tục về các hình phạt pháp lý – đặc biệt nếu Bắc Kinh trả đũa liên minh thương mại và công nghệ xuyên Đại Tây Dương ngày càng gia tăng.
Điều này lý giải tại sao việc Liên minh Châu Âu hiểu rõ quyền tài phán ngoài lãnh thổ của Trung Quốc và thiết kế một phản ứng hiệu quả lại quan trọng. Đối với Bắc Kinh, quyền tài phán ngoài lãnh thổ là một di sản của “thế kỷ nhục nhã”, trong đó các cường quốc nước ngoài đã áp đặt quyền tài phán lãnh sự lên đất nước Trung Quốc. Tuy nhiên, ngày nay, Chủ tịch Tập Cận Bình coi đây là một công cụ chiến lược để bảo vệ Trung Quốc khỏi sự can thiệp của nước ngoài, hợp pháp hóa các hành động của mình trên sân khấu quốc tế, và xuất khẩu chính sách an ninh trong nước ra toàn cầu. Vào năm 2019, ông đã yêu cầu Đảng Cộng sản Trung Quốc “tăng tốc xây dựng hệ thống pháp luật cho quyền tài phán ngoài lãnh thổ”. Năm năm sau, “hộp công cụ” của Trung Quốc đã sẵn sàng để sử dụng.
Lý do rõ ràng nhất đằng sau quyền tài phán ngoài lãnh thổ của Trung Quốc là cần giảm sự phụ thuộc vào các biện pháp trừng phạt kinh tế và hạn chế xuất khẩu của Hoa Kỳ, nhắm vào quyền tiếp cận của Trung Quốc đối với các công nghệ kép. Bắc Kinh đã phát triển các lá chắn pháp lý để bảo vệ các công ty Trung Quốc. Châu Âu cũng đã cố gắng làm điều tương tự, mặc dù nhìn chung các công ty EU vẫn thích tuân thủ các biện pháp của Hoa Kỳ hơn là phải đối mặt với chi phí cao. Trung Quốc cũng tìm cách sử dụng quyền tài phán ngoài lãnh thổ để tăng cường ảnh hưởng toàn cầu và ủng hộ các yêu sách lãnh thổ của mình, chẳng hạn như trong các tranh chấp ở Biển Đông, và ngày càng nhiều trong vấn đề Đài Loan.
Ngoài vấn đề kinh tế địa chính trị, một khía cạnh đáng lo ngại của quyền tài phán ngoài lãnh thổ của Trung Quốc là cách mà nước này sử dụng nó để thực thi các luật an ninh công cộng ở nước ngoài. Bắc Kinh đã phát triển một loạt công cụ tinh vi để nhắm mục tiêu vào những người bất đồng chính kiến và chỉ trích sống ở nước ngoài, bao gồm các biện pháp đe dọa, cưỡng chế hồi hương và thậm chí là các vụ bắt cóc. Bằng chứng về các đồn cảnh sát Trung Quốc hoạt động mà không đăng ký ở các quốc gia nước ngoài và các nỗ lực ép buộc công dân Trung Quốc quay trở lại làm nổi bật mức độ mà Bắc Kinh sẵn sàng đi đến để duy trì sự kiểm soát. Những hành động này không chỉ là sự xúc phạm đối với các giá trị dân chủ mà còn là một thách thức trực tiếp đối với chủ quyền của các quốc gia mà các đồn cảnh sát này đang hoạt động.
Tham vọng của Trung Quốc có thể không dừng lại ở đó. Trong tương lai, Trung Quốc có thể quyết định sử dụng các luật tài phán ngoài lãnh thổ của mình để gây áp lực buộc các công ty và cá nhân nước ngoài phải tuân thủ các mục tiêu chính sách đối ngoại của Trung Quốc. Sự sẵn sàng leo thang của Trung Quốc sẽ phụ thuộc vào việc lãnh đạo Trung Quốc đánh giá họ có thể thắng hay thua gì qua các biện pháp này, cũng như vai trò quốc tế của đồng nhân dân tệ và mức độ phụ thuộc vào đồng đô la, cùng các biện pháp đối phó mà các quốc gia khác, bao gồm cả ở châu Âu, sẵn sàng triển khai để phản ứng. Trung Quốc sẽ có khả năng hành động hơn nếu họ xác định rằng những hành động này không mang lại chi phí nào.
Nếu không có một yếu tố răn đe đáng tin cậy, Liên minh Châu Âu có thể sẽ trở thành mục tiêu dễ dàng cho các chiến thuật cưỡng chế của Trung Quốc. Bộ công cụ an ninh kinh tế hiện tại của Liên minh Châu Âu, mặc dù mạnh mẽ ở một số lĩnh vực, nhưng lại không đủ khả năng đối phó với quyền tài phán ngoài lãnh thổ, đặc biệt là từ Trung Quốc. Cần có một thái độ chủ động hơn, bao gồm khả năng áp đặt các chi phí thực sự lên những ai vi phạm lợi ích của châu Âu, đặc biệt trong các lĩnh vực như kiểm soát xuất khẩu.
Thị trường chung là công cụ mạnh mẽ nhất của Liên minh Châu Âu. Đối với Trung Quốc, quyền tiếp cận vào thị trường châu Âu là một ưu tiên chiến lược, và việc mất quyền tiếp cận, dù chỉ một phần, có thể gây tổn hại nghiêm trọng đến lợi ích của họ. Châu Âu cần phải làm rõ rằng quyền tiếp cận vào thị trường của mình là có điều kiện và phải tôn trọng các luật lệ và chủ quyền của châu Âu. Một kế hoạch khả thi và có thể thực thi để xây dựng khả năng từ chối quyền tiếp cận vào thị trường chung của châu Âu sẽ là một yếu tố răn đe mạnh mẽ đối với các hành động cưỡng chế và sự can thiệp quá mức bên ngoài lãnh thổ.
(theo Nikkei Asia)
