Trí tuệ nhân tạo (AI) đang thay đổi cấu trúc nền kinh tế toàn cầu của chúng ta, nhưng ít có khả năng mọi người sẽ đều được hưởng lợi. Những người ủng hộ AI ca ngợi tiềm năng của nó trong việc giải mã các vấn đề toàn cầu khó giải quyết và thậm chí xóa bỏ nghèo đói, nhưng những thành tựu của AI trong lĩnh vực này lại khá khiêm tốn. Thay vào đó, sự bất bình đẳng toàn cầu hiện đang có xu hướng gia tăng. Những quốc gia có trung tâm phát triển AI và có khả năng áp dụng công nghệ này vào ngành công nghiệp sẽ chứng kiến sự tăng trưởng kinh tế. Nhưng phần còn lại của thế giới, với những rào cản nghiêm trọng trong việc áp dụng AI, sẽ bị bỏ lại phía sau.
Việc đưa các công nghệ mới vào xã hội từ trước đến nay thường đem lại sự phát triển và tăng trưởng kinh tế. Công nghệ thường được thiết kế để làm điều này bằng cách tăng năng suất: Ví dụ, máy may hay máy cày giúp việc sản xuất dệt may hay thu hoạch cây trồng trở nên nhanh chóng hơn. Kể từ đầu thế kỷ này, công nghệ kỹ thuật số đã trở thành một lực lượng kinh tế mạnh mẽ. Tại Mỹ, theo một nghiên cứu năm 2021, đóng góp của Internet vào GDP của quốc gia này đã tăng 22% mỗi năm kể từ năm 2016. Nền kinh tế kỹ thuật số của Mỹ hiện nay trị giá hơn 4 nghìn tỷ USD.
AI là một lực lượng mới và mạnh mẽ cho sự tăng trưởng kinh tế. Vào năm 2017, PwC đã cố gắng định giá giá trị mà AI sẽ mang lại cho các nền kinh tế quốc gia và GDP toàn cầu. Trong một báo cáo mang tên “Sizing the Prize”, công ty tư vấn này tự hào rằng đến năm 2030, AI sẽ đóng góp 15,7 nghìn tỷ USD vào nền kinh tế toàn cầu. Trung Quốc, Bắc Mỹ và Châu Âu sẽ chiếm 84% phần thưởng này. Phần còn lại phân bổ cho các khu vực khác trên thế giới, với 3% dự đoán dành cho Mỹ Latinh, 6% cho châu Á phát triển, và 8% cho cả khối “Châu Phi, Đại Dương và các thị trường châu Á khác” mà PwC đã gọi tên.
Sau sự ra đời của các công nghệ AI sáng tạo như loạt GPT của OpenAI, McKinsey ước tính rằng thế hệ AI mới này sẽ tăng năng suất của AI trong các ngành công nghiệp từ 15 đến 40%, có thể đóng góp lên đến 4,4 nghìn tỷ USD mỗi năm cho nền kinh tế toàn cầu. Đây được coi là những ước tính khá thận trọng. Những khả năng của bộ công cụ các mô hình ngôn ngữ lớn mới, trong đó có ChatGPT, đặc biệt quan trọng vì khả năng tăng năng suất, đặc biệt là trong các nền kinh tế tri thức, nơi các công việc dựa trên ngôn ngữ tạo thành nền tảng của sản xuất.
Báo cáo của McKinsey cũng bao gồm một phân tích về các ngành và các chức năng sản xuất có khả năng đạt được mức tăng trưởng lớn nhất – đặc biệt là các ngành công nghệ cao (công nghệ, khám phá không gian, quốc phòng), ngân hàng và bán lẻ. Ngược lại, ngành có khả năng tăng trưởng ít nhất là nông nghiệp, ngành lớn nhất của châu Phi và là nguồn sinh kế, việc làm chủ yếu của lục địa này.
Tuy nhiên, những tính toán của McKinsey đã được đưa ra khi cuộc cách mạng AI sáng tạo còn mới mẻ, khi thông tin về cách AI có thể cải thiện sản xuất nông nghiệp ở các quốc gia đang phát triển còn hạn chế. Hiện nay, ngày càng có nhiều trường hợp sử dụng AI để chứng minh giá trị của nó trong ngành nông nghiệp ở Châu Phi. Tại Tanzania, một nhà nghiên cứu tại Đại học Nông nghiệp Sokoine đang sử dụng các công nghệ AI sáng tạo để tạo ra một ứng dụng giúp nông dân địa phương nhận lời khuyên về bệnh cây trồng, năng suất và các chợ địa phương để bán sản phẩm. Tại Ghana, các chuyên gia tại Phòng thí nghiệm AI Có trách nhiệm đang thiết kế các công nghệ AI để phát hiện thực phẩm không an toàn. Tuy nhiên, những trường hợp như vậy vẫn còn giới hạn về quy mô và tác động. Tại thời điểm này, chưa rõ liệu AI có thực sự thay đổi đáng kể trong bối cảnh châu Phi như những gì nó hứa hẹn hay không.
Việc áp dụng AI ở các khu vực đang phát triển cũng bị giới hạn bởi thiết kế của nó. AI được phát triển tại Silicon Valley trên cơ sở dữ liệu chủ yếu bằng tiếng Anh không phải lúc nào cũng phù hợp với các mục đích ngoài các quốc gia phương Tây giàu có. Việc sử dụng AI một cách hiệu quả đòi hỏi phải có kết nối internet ổn định hoặc công nghệ smartphone; tại khu vực hạ Sahara của châu Phi, chỉ 25% người dân có internet ổn định, và ước tính phụ nữ châu Phi ít có khả năng sử dụng Internet di động hơn 32% so với nam giới.
Các công nghệ AI sáng tạo chủ yếu được phát triển bằng tiếng Anh, có nghĩa là các kết quả mà chúng tạo ra cho người dùng và bối cảnh không phải phương Tây thường vô dụng, không chính xác và thiên lệch. Các nhà sáng tạo ở các quốc gia thuộc phương Nam toàn cầu phải nỗ lực gấp đôi để làm cho các ứng dụng AI của họ hoạt động trong các bối cảnh địa phương, thường xuyên phải huấn luyện lại các mô hình với bộ dữ liệu địa phương và thông qua quá trình thử nghiệm và sai sót.
Khi AI được thiết kế chỉ để tạo ra lợi nhuận và giải trí cho những người đã có đặc quyền, nó sẽ không hiệu quả trong việc giải quyết các điều kiện nghèo đói và thay đổi cuộc sống của các nhóm bị gạt ra ngoài thị trường tiêu dùng của AI. Nếu không có sự thâm nhập sâu vào các ngành công nghiệp chủ chốt và thiếu cơ sở hạ tầng để tạo điều kiện cho mọi người tiếp cận AI, các quốc gia toàn cầu Nam khó có thể nhận được lợi ích kinh tế lớn từ công nghệ này.
Khi AI được áp dụng trong các ngành công nghiệp, lao động con người đang thay đổi. Đối với các quốc gia nghèo hơn, điều này tạo ra một cuộc đua xuống đáy mới, nơi máy móc rẻ hơn con người và lao động giá rẻ từng được chuyển ra nước ngoài nay đang quay trở lại các quốc gia giàu có. Những người bị ảnh hưởng nhiều nhất là những người có trình độ học vấn thấp và ít kỹ năng, công việc của họ dễ bị tự động hóa. Nói ngắn gọn, một phần lớn dân số các quốc gia thu nhập thấp và trung bình có thể bị ảnh hưởng, gây tác động nghiêm trọng đến cuộc sống của hàng triệu người và đe dọa khả năng thịnh vượng của các quốc gia nghèo.
Các công nghệ AI sáng tạo đang đe dọa tầng lớp trung lưu đang lên tại các quốc gia đang phát triển. Một báo cáo gần đây của Ngân hàng Thế giới ước tính rằng có tới 5% công việc ở Mỹ Latinh và Caribe có nguy cơ bị tự động hóa hoàn toàn bởi AI sáng tạo và phụ nữ có khả năng bị ảnh hưởng nhiều nhất. Tại những quốc gia mà việc tạo ra việc làm chính thức và nền kinh tế là ưu tiên phát triển chính, AI đang đẩy hàng triệu người vào các công việc tạm thời, hợp đồng hoặc gig không an toàn.
Nền kinh tế Gig đang tăng trưởng
Hiện nay, nền kinh tế gig đang phát triển nhanh chóng. Nghiên cứu ước tính thị phần toàn cầu của nền kinh tế gig hiện tại vào khoảng 500 tỷ USD, nhưng dự kiến sẽ tăng lên gần 2 nghìn tỷ USD vào năm 2032. Có hàng triệu công nhân gig (ước tính từ 30 đến 40 triệu) đến từ các quốc gia Nam bán cầu. Những công nhân làm việc trong nền kinh tế nền tảng, như lái xe giao hàng, thường xuyên phải làm nhiều công việc khác nhau để có đủ sống và chắc chắn không đủ để thoát khỏi cuộc sống nghèo khó. Trên toàn cầu, công nhân nền tảng và gig có quyền lợi lao động hạn chế, với chỉ bảy quốc gia có các luật bảo vệ có thể thực thi đối với họ, theo Chỉ số Trách nhiệm AI Toàn cầu.
Trong khi AI tạo ra sự bất định cho người nghèo, chúng ta đang chứng kiến sự chuyển giao thu nhập lớn nhất đến các tầng lớp giàu có nhất trong xã hội. Toàn cầu, hai phần ba tài sản tạo ra trong giai đoạn 2020-2022 đã được tích lũy bởi 1% người giàu nhất, theo ước tính của Oxfam. Và người giàu nhất trong số họ chính là lớp tỷ phú công nghệ mới, với quyền lực, tiền bạc và ảnh hưởng để xây dựng thế giới mà họ muốn sống.
(Theo Foreign Policy)
