Sáng kiến IPEF cho thấy nỗ lực của chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden trong mở rộng vai trò hợp tác kinh tế tại khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương.
Trong bối cảnh tình hình thế giới biến động, xung đột bùng phát, cạnh tranh nước lớn ảnh hưởng đáng kể tới tốc độ phục hồi, tăng trưởng kinh tế toàn cầu, Sáng kiến Khuôn khổ kinh tế Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương (IPEF) đã thu hút được 13 nước trong khu vực tham gia thảo luận cùng Mỹ. Đâu là điểm nhấn trong sáng kiến này?
Bối cảnh ra đời
Ngày 11/2/2022, nhằm khôi phục “vị thế lãnh đạo” và tái cấu trúc trật tự châu Á-Thái Bình Dương, chính quyền Mỹ của Tổng thống Joe Biden đã công bố Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương mới (IPS), trong đó nêu rõ: “Dưới thời Tổng thống Biden, Mỹ quyết tâm tăng cường vị thế và những cam kết lâu dài với Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, bao gồm mọi khu vực, từ Đông Bắc Á tới Đông Nam Á, từ Nam Á tới châu Đại Dương, kể cả các hòn đảo tại Thái Bình Dương”.
Các đồng minh, đối tác châu Á của Mỹ phản ứng ra sao? Một mặt, họ hoan nghênh các khía cạnh chính của IPS và thừa nhận rằng, an ninh và thịnh vượng khu vực rất quan trọng đối với Mỹ. Mặt khác, họ nhận thấy sự tham gia của Mỹ trong lĩnh vực phi quân sự tại khu vực, nhất là về kinh tế chưa thực sự rõ ràng, sau khi ông Donald Trump rút Mỹ khỏi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và ông Joe Biden vẫn không sẵn sàng để tham gia Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP).
Trong khi đó, tại khu vực, Trung Quốc đã thành công với Sáng kiến vàng đai con đường (BRI), thúc đẩy ký kết và triển khai Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP), cũng như đã nộp đơn xin gia nhập CPTPP. Đặc biệt, Sáng kiến Phát triển toàn cầu (GDI) của Trung Quốc đã được Ngoại trưởng Vương Nghị trình lên Liên hợp quốc vào tháng 4/2022 và hiện đã có tới hơn 50 quốc gia tham gia.
Trong bối cảnh đó, nhân dịp dự Hội nghị thượng đỉnh Bộ tứ ngày 24/5/2022 tại Tokyo, Nhật Bản, Tổng thống Joe Biden đã tuyên bố khởi động tiến trình thảo luận về Khung kinh tế Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương (IPEF) vì sự thịnh vượng. IPEF là cơ hội để Mỹ thúc đẩy vai trò lãnh đạo và làm sâu sắc hơn mối quan hệ với các nước Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tại thời điểm địa – chính trị quan trọng này. Song nó cũng đòi hỏi Mỹ cần tìm ra con đường để đạt được một thỏa thuận tiêu chuẩn cao, phù hợp với nền kinh tế trong nước, đồng thời vẫn đủ sức hấp dẫn để thu hút các đối tác tại Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Những điểm nhấn
Với những mục tiêu đó, IPEF sẽ không đi theo hướng tạo ra khuôn khổ của hiệp định thương mại đa phương truyền thống cho khu vực. Thay vào đó, đây là một quá trình thiết lập các quy tắc bao trùm cho các hoạt động kinh tế và thương mại ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Các quốc gia có thể lựa chọn những điều khoản đồng ý hoặc không. Những vấn đề mà IPEF dự kiến bao gồm khả năng phục hồi chuỗi cung ứng, tiêu chuẩn kỹ thuật số, tạo thuận lợi thương mại, tiêu chuẩn lao động, phát thải carbon, cơ sở hạ tầng và chuyển đổi năng lượng sạch.
Hiện có 13 nước đang tham gia thảo luận về IPEF. Trong số đó, Nhật Bản và Hàn Quốc thuộc Đông Á là đồng minh, thuộc “phạm vi ảnh hưởng” quan trọng của Mỹ. Ấn Độ, cường quốc Nam Á với tiềm lực và mong muốn trở thành cường quốc toàn cầu, là một trong những trụ cột quan trọng nhất trong Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của Mỹ. Australia và New Zealand là đồng minh truyền thống và quan trọng của xứ cờ hoa ở Nam Thái Bình Dương, trong khi Fiji là đại diện quốc đảo Nam Thái Bình Dương với vị trí quan trọng. Cuối cùng, đó là bảy nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), ngoại trừ Campuchia, Lào và Myanmar.
Bằng cách này, Mỹ hy vọng sẽ đoàn kết các đồng minh, mở rộng và củng cố mạng lưới đối tác ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, đồng thời hỗ trợ công ăn việc làm cho nền kinh tế xứ cờ hoa, duy trì sức cạnh tranh với Trung Quốc.
Tuy nhiên, thách thức lớn nhất ở đây là thuyết phục các nước về tầm quan trọng của IPEF. Hiện trừ Mỹ và Ấn Độ, tất cả các quốc gia tham gia thảo luận về IPEF đều đã tham gia RCEP. Đối với họ, RCEP là một cam kết vững chắc hơn nhiều so với IPEF. Hơn nữa, khi cố gắng thiết lập các tiêu chuẩn và nguyên tắc, chắc chắn IPEF sẽ tạo ra các nghĩa vụ, nhưng cần cho thấy rõ lợi ích mà nó mang lại cho các nước thành viên.
Bốn trụ cột
Sau tuyên bố tháng 5/2022, các quan chức cấp cao từ những nước tham gia thảo luận về IPEF đã nhóm họp vào tháng 7/2022 tại Singapore, với một sự kiện cấp Bộ trưởng diễn ra trong hai ngày 8-9/9 để bàn sâu hơn về nội dung của sáng kiến này. Theo đó, IPEF có bốn trụ cột chính gồm trụ cột thương mại, chuỗi cung ứng, kinh tế sạch (kinh tế phi Carbon) và kinh tế công bằng. Sau đó, Hội nghị đã ra tuyên bố chung về nội dung bốn trụ cột nêu trên như sau:
Trụ cột đầu tiên về thương mại sẽ bao gồm chín cấu phần liên quan đến: lao động, môi trường, kinh tế số, nông nghiệp, minh bạch hóa và thực hành tốt các quy định, chính sách cạnh tranh, thuận lợi hóa thương mại, tính bao trùm, hỗ trợ kỹ thuật và hợp tác kinh tế.
Trụ cột thứ hai về chuỗi cung ứng bao gồm sáu nội dung: thiết lập các tiêu chí cho các lĩnh vực và hàng hóa quan trọng, tăng sức chống chịu và tăng đầu tư vào các lĩnh vực và hàng hóa quan trọng, thiết lập cơ chế chia sẻ thông tin và ứng phó đối với khủng hoảng, tăng cường hậu cần chuỗi cung ứng, nâng cao vai trò của người lao động và cải thiện tính minh bạch của chuỗi cung ứng.
Trụ cột thứ ba về kinh tế sạch (kinh tế phi carbon) gồm năm cấu phần chính: an ninh năng lượng và chuyển đổi năng lượng, giảm phát khí nhà kính trong một số ngành ưu tiên, các giải pháp phát triển bền vững cho đất, nước và đại dương, công nghệ tiên tiến cho giảm thiểu khí nhà kính và các biện pháp khuyến khích chuyển đổi năng lượng sạch.
Trụ cột thứ tư về kinh tế công bằng sẽ bao gồm bốn vấn đề chính: chống tham nhũng, thuế, xây dựng năng lực và đổi mới sáng tạo và hợp tác, phối hợp toàn diện và minh bạch hóa.
Như vậy, tuyên bố của Hội nghị Bộ trưởng các nước tham gia thảo luận IPEF cho thấy nỗ lực tôn trọng sự đa dạng và khác biệt, vì hòa bình, hợp tác, phát triển và cùng có lợi cho các nước, cũng như tôn trọng trình độ phát triển của các nước muốn tham gia. Trên cơ sở đó, các nước tham gia thảo luận sẽ tích cực tham vấn nội bộ về từng vấn đề cụ thể, từ đó cân nhắc cam kết của mình theo từng lĩnh vực, trụ cột cụ thể.
Bên cạnh đó, các nước tham gia thảo luận IPEF sẽ tiếp tục duy trì cách tiếp cận linh hoạt và hiệu quả, làm rõ kết quả và lợi ích cụ thể có thể đạt được khi tham gia IPEF, hiện thực hóa các chương trình hỗ trợ kỹ thuật và nâng cao năng lực cũng như làm rõ cơ chế linh hoạt cho các nước có trình độ phát triển khác nhau và đảm bảo tính thống nhất trong đa dạng để tạo thuận lợi cho việc thảo luận về nội dung và lộ trình.
Để triển khai tuyên bố của Hội nghị Bộ trưởng IPEF, từ ngày 10-15/12, các nhà đàm phán thương mại đại diện cho 14 nước tham gia thảo luận đã gặp nhau trong vòng đàm phán trực tiếp đầu tiên ở Brisbane, Australia. Kết thúc vòng đàm phán, phía Mỹ đã đưa ra tuyên bố chung nêu chi tiết tiến độ đã đạt được. Dù chưa có kết quả cụ thể nào được công bố, nhưng tuyên bố đã đề cập quá trình đàm phán các khái niệm chi tiết. Đồng thời, văn bản giữa các bên cho thấy trụ cột chuỗi cung ứng, nền kinh tế công bằng và thương mại đang được đàm phán nhanh hơn trụ cột kinh tế sạch, với trụ cột chuỗi cung ứng thu hút được nhiều sự quan tâm nhất.
Điều này cho thấy các nước tham gia thảo luận về IPEF sẵn sàng đóng vai trò lớn hơn trong các chuỗi cung ứng này. Do đó, nhiều người kỳ vọng IPEF sẽ mang lại một cơ chế chia sẻ thông tin, thúc đẩy chuỗi cung ứng an toàn và bền vững hơn.
PGS. TS. Nguyễn Anh Tuấn
Học viện Ngoại giao
