Theo tạp chí The Economist, không có nhiều cuộc khủng hoảng cho thấy ảnh hưởng của Trung Quốc đối với thị trường hàng hóa lớn hơn cuộc khủng năng lượng toàn cầu hiện nay.
Các nhà phân tích dù cho rằng có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự thiếu hụt này, nhưng tất cả đều đề cập Trung Quốc.
Sự phục hồi kinh tế sau đại dịch COVID-19 cùng với mùa Hè nóng nực đã dẫn đến nhu cầu điện tăng đột biến. Trong khi đó, hai nguồn cung điện chính của Trung Quốc là nhiệt điện và thủy điện đều bị hạn chế bởi các các quy định về môi trường và hạn hán.
Ban đầu, Trung Quốc cố gắng bổ sung sản xuất điện bằng khí tự nhiên hóa lỏng (LNG). Nhập khẩu LNG của Trung Quốc từ đầu năm đến nay đã tăng 14% so với cùng kỳ năm trước. Điều đó đã khiến giá cả tăng vọt và ảnh hưởng đến toàn thế giới. Khi LNG chuyển hướng về phía Đông, châu Âu thấy rằng khu vực này đang thiếu khí đốt.
Mặt khác, Trung Quốc cũng phụ thuộc rất lớn vào than đá. Quốc gia này tiêu thụ 55% nguồn cung than của thế giới. Trong tháng 10/2021, Trung Quốc đã nhập khẩu lượng than gần gấp đôi so với cùng kỳ năm 2020, khiến giá than bùng nổ. Ngay cả dầu cũng tăng giá do lo ngại rằng Trung Quốc cũng sẽ cần dầu để duy trì hoạt động của các nhà máy điện.
Ảnh hưởng của Trung Quốc một phần là do quy mô của nước này. Là nhà tiêu thụ khổng lồ và trong một số trường hợp là nhà sản xuất nguyên liệu, Trung Quốc có thể tác động mạnh đến thị trường toàn cầu ngay cả với những điều chỉnh chính sách khiêm tốn.
Ảnh hưởng của Trung Quốc cũng đang tăng lên nhờ vào 3 sàn giao dịch tương lai lớn của nước này. Các nhà giao dịch quốc tế nói rằng không thể thành công nếu không giao dịch trên các sàn giao dịch này. Giờ đây, Trung Quốc muốn mở rộng ảnh hưởng của mình đối với thị trường nguyên liệu khi các quan chức nước này đang hướng tới việc biến giá hàng hóa trên các sàn giao dịch Trung Quốc thành giá tiêu chuẩn quốc tế.
Quy tắc chung cho các nhà kinh doanh hàng hóa là Trung Quốc tiêu thụ “một nửa của tất cả mọi thứ”. Nhu cầu rất lớn đã giúp Trung Quốc có ảnh hưởng đối với các thị trường. Nhưng điều này cũng có nghĩa là, với nhiều mặt hàng được các nhà chức trách coi là quan trọng về mặt chiến lược, Trung Quốc không ngần ngại khi can thiệp vào giá mặt hàng đó.
Ví dụ như trường hợp ngô. Tình trạng dư thừa trong giai đoạn 2010-2015 đã đẩy lượng ngô trong kho dự trữ của chính phủ lên mức cao chưa từng có và Trung Quốc đã cắt giảm hỗ trợ tài chính cho người nông dân trồng ngô. Tuy nhiên, kết quả là sản lượng giảm quá mạnh, buộc Trung Quốc phải tìm nguồn cung nước ngoài để bổ sung. Nhập khẩu ngô của Trung Quốc đã tăng từ mức dưới 5 triệu tấn một năm trong giai đoạn 2013-2018 lên gần 30 triệu tấn vào năm 2020, góp phần khiến giá ngô của Mỹ tăng gấp đôi trong nửa đầu năm 2020.
Các chiến lược của Trung Quốc cũng có liên quan đến việc thúc đẩy nguồn cung để giữ giá ở mức thấp. Để kiềm chế chi phí xây dựng cơ sở hạ tầng trong những năm 2000, Trung Quốc đã đầu tư xây dựng rất nhiều nhà máy luyện nhôm và khuyến khích các nhà sản xuất nâng cao sản lượng. Nhà phân tích Graeme Train của công ty thương mại Trafigura ước tính rằng các lò luyện có giá khoảng 70 tỷ USD. Nếu không có những lò luyện này, giá nhôm có thể sẽ tăng tương đương với giá đồng, ông Graeme Train nói. Và điều đó có thể khiến chi phí phát triển cơ sở hạ tầng của Trung Quốc tăng thêm khoảng 1.000 tỷ USD trong giai đoạn 2000-2015.
Trong một số trường hợp, tình trạng “khát” các nguồn nguyên liệu của Trung Quốc đã giúp tạo ra các hệ thống tài chính mới. Lấy ví dụ quặng sắt – thành phần chính của thép. Từ năm 2003 đến năm 2016, nhập khẩu quặng của Trung Quốc đã tăng gấp 10 lần khi nước này xây dựng hàng loạt cơ sở hạ tầng sử dụng nhiều sắt thép. Ngày nay, Trung Quốc là thị trường tiêu thụ quặng sắt lớn nhất thế giới.
Người mua ở các nước khác, chẳng hạn như Nhật Bản và Hàn Quốc, có xu hướng thích các hợp đồng dài hạn. Tại Trung Quốc, một thị trường giao ngay năng động đã xuất hiện, tạo cơ hội cho các bên mua bán lại quặng dư thừa và tác động đến giá của các hợp đồng dài hạn. Hàng chục cảng biển đóng vai trò như sàn giao dịch quặng sắt nhỏ. Các cảng này có nhà kho chứa hàng và là nơi khách hàng có thể mua và bán quặng. Các nhà phân tích xem xét mức giá tại cảng này để đánh giá triển vọng thị trường quặng sắt.
Các công ty thương mại Trung Quốc cũng đang trở nên “tinh vi” hơn. Nhà phân tích Michal Meidan thuộc Viện Nghiên cứu Năng lượng Oxford, nói rằng những công ty dầu mỏ nhà nước lớn nhất như PetroChina và Sinopec đang dần định hướng chiến lược thị trường tốt hơn. Họ bắt chước các chiến thuật được sử dụng bởi các thương nhân châu Âu, bao gồm việc đặt cược để thay đổi giá chuẩn Dubai, yếu tố góp phần định giá trong hợp đồng dài hạn của họ. Các thương nhân Trung Quốc khác đang mở rộng quy mô. Hồi tháng Ba, COFCO, một gã khổng lồ về thực phẩm, đã công bố kế hoạch khởi động bộ phận thương mại của mình.
Các sàn giao dịch hàng hóa tương lai của Trung Quốc hiện đang đứng đầu thế giới với ba sàn lớn ở Đại Liên, Thượng Hải và Trịnh Châu. Số lượng hợp đồng được giao dịch trên các sàn này vào năm 2020 cao gấp sáu lần so với các sàn giao dịch của tập đoàn CME của Mỹ. Về giá trị, chúng gần như tương đương nhau. Từ tháng 1-6/2021, mười hợp đồng tương lai nông sản được giao dịch nhiều nhất đều là của Trung Quốc. Tám trong số mười hợp đồng kim loại hàng đầu và năm trong số mười hợp đồng năng lượng hàng đầu cũng là của Trung Quốc.
Các sàn giao dịch của Trung Quốc khác với các sàn giao dịch của phương Tây. Các sàn giao dịch của Trung Quốc bị chi phối bởi các nhà đầu tư bán lẻ. Ước tính từ năm 2016 cho thấy nhóm này nắm giữ khoảng 85% vị thế mở, so với 15% trên các thị trường của phương Tây. Họ cũng giao dịch các lô nhỏ hơn và giữ chúng trong thời gian ngắn hơn, điều này làm tăng tính thanh khoản. Do thiếu chuyên môn nên các nhà đầu tư bán lẻ có xu hướng làm gia tăng sự biến động về giá. Nhà môi giới Xiao Jin của công ty Orient Futures cho biết phần lớn họ đang thua lỗ.
Đối với các quan chức ở Bắc Kinh, bước tiếp theo trong quá trình phát triển các thị trường hàng hóa của Trung Quốc là biến các tiêu chuẩn của nước này thành tiêu chuẩn quốc tế. Điều này nhằm thúc đẩy việc sử dụng đồng NDT, hiện chiếm 2-3% giao dịch hàng hóa xuyên biên giới, so với tỷ trọng của đồng USD là 38%. Lý do khác là các quan chức cảnh giác với các tiêu chuẩn của phương Tây, nghi ngờ rằng chúng có thể đã bị thao túng.
Cho đến nay, cách Trung Quốc bảo vệ các nhà sản xuất khỏi biến động giá là thông qua việc cô lập. Chỉ một số công ty quốc doanh nhất định mới được giao dịch trên các sàn giao dịch hàng hóa tương lai của nước ngoài và chỉ một nhóm nhỏ thương nhân quốc tế có thể tiếp cận các sàn giao dịch của Trung Quốc. Các sàn giao dịch đó không có kho hàng – nơi mà hàng hóa vật chất được chuyển giao – bên ngoài Đại lục. Các sàn giao dịch nước ngoài không được phép có kho hàng ở Trung Quốc.
Nhưng chiến lược dân tộc chủ nghĩa mới đang khiến Trung Quốc từ từ nới lỏng các quy định đối với các thương nhân quốc tế. Khoảng 80 loại hợp đồng hàng hóa tương lai được giao dịch trên các sàn giao dịch lớn của Trung Quốc, chín trong số đó các đối tác nước ngoài có thể tiếp cận. Các hợp đồng này bao trùm hầu hết các mặt hàng nhập khẩu, chẳng hạn như đồng và dầu mỏ. Một số hợp đồng này giao dịch trên Sàn giao dịch năng lượng quốc tế Thượng Hải, một công ty con của Sàn giao dịch hàng hóa tương lai Thượng Hải được thiết kế để thu hút các nhà giao dịch nước ngoài. Khi nhiều công ty đầu tư tận dụng các cơ hội mua bán này, giá của hợp đồng tương lai trên các sàn giao dịch phương Tây và Trung Quốc biến động song hành với nhau hơn.
Sự cởi mở hơn đang được ghi nhận. Hồi tháng 9, Chính phủ Trung Quốc cho biết sẽ công bố nhiều hợp đồng tương lai hơn, đẩy nhanh sự tham gia của các thương nhân nước ngoài vào thị trường Trung Quốc và xây dựng một sàn giao dịch bằng đồng NDT khác.
Tuy nhiên, có hai vấn đề lớn cản trở những tham vọng này. Một là sự chuyển dịch của nhu cầu hàng hóa. Chuyên gia Jeffrey Currie, ngân hàng Goldman Sachs, lập luận rằng trong thập kỷ tới, nhu cầu sẽ trở nên đồng đều hơn trên toàn thế giới. Các chính sách thân thiện với môi trường đòi hỏi một lượng lớn kim loại để xây dựng các tua-bin gió và lưới điện. Trong khi đó, nền kinh tế Trung Quốc sẽ dần phát triển theo xu hướng dựa vào lĩnh vực dịch vụ hơn, làm giảm nhu cầu về nguyên liệu. Mức tiêu thụ một số kim loại của Trung Quốc, chẳng hạn như nhôm, dự kiến sẽ đạt đỉnh trong vài năm tới.
Một rào cản khác là sự tin tưởng. Các sàn giao dịch hàng hóa của Trung Quốc gắn chặt với nhà nước. Các nhà chức trách sẵn sàng can thiệp vào các thị trường. Các nhà đầu tư chỉ ra sự can thiệp của Trung Quốc vào thị trường chứng khoán sau cuộc suy thoái 2015. Khi đó, Trung Quốc cấm bán khống và nói với các nhà đầu tư có cổ phần lớn trong các công ty rằng họ không thể bán cổ phiếu. Tất cả những điều này khiến các nhà đầu tư hàng hóa lo lắng không thể dự báo được các thị trường của Trung Quốc.
Trung Quốc đã can thiệp vào thị trường hàng hóa trong năm qua khi giá tăng cao. Các nhà chức trách lo ngại rằng chi phí tăng cao sẽ “bóp nghẹt” lĩnh vực sản xuất. Để ứng phó với tình trạng này, vào mùa Hè, Trung Quốc đã bán một phần dự trữ kim loại của mình và kiểm soát hoạt động đầu cơ. Hồi tháng Chín, Trung Quốc cũng bán dầu dự trữ. Trong cả hai trường hợp này, nguồn cung bổ sung quá nhỏ nên không ảnh hưởng lâu dài đến giá cả. Nhưng các nhà phân tích cho rằng mục tiêu không phải là làm thay đổi thị trường mà là để báo hiệu cho các nhà đầu tư rằng các cơ quan quản lý đang theo dõi thị trường.
Quá trình chuyển đổi năng lượng có thể sẽ làm cho giá cả hàng hóa biến động nhiều hơn, vì cung và cầu thay đổi theo thời gian và đôi khi lệch nhau. Các nhà chức trách Trung Quốc sẽ phải quyết định xem có nên can thiệp hay để các thị trường tự phản ứng. Quyết định mà nước này lựa chọn sẽ ảnh hưởng đến tương lai của thị trường hàng hóa bên ngoài Trung Quốc.
Đình Thư
