- Đặt vấn đề
Để đảm bảo sự phát triển bền vững của TMĐT, Trung Quốc đã ban hành “Luật Hợp đồng”, “Luật điện tử Chữ ký”, “Luật Nhãn hiệu hàng hóa” và “Luật Bảo vệ người tiêu dùng” cùng các luật khác và các quy định. Kể từ ngày 26/1/2014, cơ quan quản lý nhà nước về công nghiệp – Tổng cục Quản lý cũng đã ban hành các biện pháp quản lý giao dịch trực tuyến, giúp cải thiện hơn nữa nhằm hạn chế các sơ hở trong các Luật TMĐT trước đây và tiêu chuẩn hóa hành vi của thị trường trực tuyến. Bên cạnh đó, các cơ quan chính phủ Trung Quốc và các doanh nghiệp nền tảng mua sắm trực tuyến tăng cường giáo dục đạo đức và nâng cao trình độ của giám sát thị trường TMĐT, tăng cường giám sát hệ thống thông tin quản lý trên nền tảng TMĐT, hiện đại hóa công nghệ giám sát. Đây là việc làm cần thiết để thường xuyên giám sát hành vi của các doanh nghiệp trực tuyến nhằm phát hiện các vi phạm TMĐT, thực hiện sửa đổi đặc biệt các giao dịch Internet bất hợp pháp theo quy định của pháp luật, xây dựng việc thiết lập các cơ chế quản trị lâu dài và loại bỏ việc bán hàng lậu trên Internet. Tại các kênh bảo vệ quyền của người tiêu dùng rõ ràng, xử lý kịp thời các khiếu nại của người tiêu dùng và điều tra hành vi chống lại các quyền và lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng, xây dựng và cải thiện tính toàn vẹn của sự phát triển môi trường TMĐT. Bên cạnh đó, đa số người tiêu dùng cũng cần tăng cường nhận thức về tự bảo vệ và phản hồi kịp thời cho các phòng ban liên quan để bảo vệ các quyền hợp pháp của họ theo quy định của pháp luật.
Kể từ khi Chính phủ Việt Nam phát hành “Kế hoạch phát triển tổng thể TMĐT giai đoạn 2006 – 2010” vào ngày 15/9/2005, hệ thống pháp lý trong lĩnh vực TMĐT của Việt Nam đã liên tục được bổ sung và cải thiện. Cho đến nay, Việt Nam đã có đầy đủ hơn “Luật TMĐT”, “Luật Công nghệ thông tin” và trong nhiều quy định khác cũng đã tham gia chính sách TMĐT. Năm 2012, một Luật TMĐT rất quan trọng đó là “Luật Phòng chống thư rác” và “Luật Chữ ký điện tử” đã được ban hành để cải thiện hơn nữa hệ thống pháp lý TMĐT tại Việt Nam. Tuy nhiên, hệ thống pháp luật hiện tại ở Việt Nam không thể đáp ứng nhu cầu phát triển TMĐT ở nhiều khía cạnh. Trong điều kiện các văn bản pháp luật hiện tại chưa phản ảnh đầy đủ thực tiễn kinh doanh trực tuyến nhưng thực tế TMĐT không chỉ tác động đối với hoạt động thương mại mà còn tác động lên các hoạt động khác của nền kinh tế, chính trị, văn hóa… Do đó, pháp luật về TMĐT là công cụ để cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng khi giải quyết các tranh chấp liên quan. Để TMĐT phát huy thế mạnh của mình, đồng thời tạo cơ chế thuận lợi cho việc giải quyết các tranh chấp, cần bổ sung thêm các quy định về công nhận giá trị pháp lý của chứng cứ điện tử; cách thức quản lý các mạng xã hội kinh doanh TMĐT cũng như nền tảng di động; đưa ra các chế tài tương ứng với hành vi vi phạm; xây dựng và thừa nhận tính pháp lý cho việc thu thập dữ liệu điện tử bởi cơ quan có thẩm quyền để kịp thời giải quyết tranh chấp TMĐT.
- Thực trạng sự phát triển thương mại điện tử của Trung Quốc
Theo “Báo cáo thống kê về phát triển Internet ở Trung Quốc” lần thứ 37 của Trung tâm Internet Trung Quốc (CNNIC), tính đến tháng 12/2017, số lượng người dùng Internet ở Trung Quốc đạt 618 triệu người, tăng 53,58 triệu người so với năm trước. Tỷ lệ phổ biến của Internet là 45,8%, cao hơn 3,7% so với cuối năm 2016.
Dữ liệu được trình bày trong báo cáo cũng cho thấy người dùng Internet của Trung Quốc tiếp tục lây lan sang những người có nền giáo dục thấp. Tính đến tháng 12/2017, tỷ lệ phổ biến Internet trong số các học sinh tốt nghiệp trung học hoặc cao hơn đã đạt đến một mức độ tương đối cao. Trong năm 2017, tỷ lệ người có trình độ tiểu học hoặc thấp hơn chiếm 11,9%, đây là xu hướng ngày càng tăng. Với sự gia tăng liên tục về số lượng cư dân mạng, tỷ lệ phổ biến của kiến thức Internet cũng tăng lên. Ngày nay, các doanh nghiệp truyền thống đã phát triển TMĐT của riêng họ, thông qua bán hàng đa kênh từ offline đến online, mở rộng kênh bán hàng hiện có, mở ra nhiều sản phẩm trực tuyến hơn và nâng cao trải nghiệm mua sắm trực tuyến và ngoại tuyến cho khách hàng. Ngoài ra, các chương trình khuyến mại khi mua sắm trực tuyến và các giải pháp tiếp thị khác đã thúc đẩy người dân Trung Quốc mua sắm trực tuyến và mua sắm trực tuyến đã dần trở thành thói quen của người dùng Internet Trung Quốc.
Máy tính xuất hiện muộn ở Việt Nam, nhưng với sự phổ biến của Internet, người dùng máy tính vẫn tiếp tục tăng. Từ năm 2000 đến nay, số lượng người dùng tại Việt Nam đã tăng gần 100 lần. Hơn 10 năm trước, so với hầu hết các nước ở châu Á, Việt Nam có ít người dùng Internet hơn, tỷ lệ sử dụng Internet ở Việt Nam đã bắt kịp với các nước như Trung Quốc, Thái Lan và Philippines. Theo trang Internet World Stats, đến tháng 6/2017, Việt Nam đã có 64 triệu người sử dụng Internet. Đây là tín hiệu đáng mừng cho Việt Nam và dự kiến xu hướng này sẽ tiếp tục tăng, thúc đẩy TMĐT Việt Nam ngày càng phát triển.
Tuy nhiên, kiến thức của các doanh nghiệp và người tiêu dùng Việt Nam trong TMĐT vẫn còn yếu, người tiêu dùng Việt Nam chưa hình thành thói quen mua sắm trực tuyến, lý do quan trọng nhất là không an toàn. Tính bảo mật của các giao dịch trực tuyến không thể được đảm bảo, tính bảo mật của TMĐT vẫn là yếu tố chính ảnh hưởng đến sự phát triển của TMĐT. Một số người hoặc các công ty đang lo lắng về vấn đề an ninh và không muốn sử dụng TMĐT, an ninh đã trở thành trở ngại lớn nhất cho sự phát triển của TMĐT. Điều này đòi hỏi không chỉ chính phủ ban hành các luật và quy định mạnh mẽ mà còn đòi hỏi sự hợp tác và nỗ lực chung của cả người mua và người bán. Tương lai của TMĐT tại Việt Nam đòi hỏi sự hợp tác chung của tất cả người dùng Internet.
- Hành vi của người tiêu dung
TMĐT của Trung Quốc đã trưởng thành, quan niệm cũng như phương thức mua hàng của người tiêu dùng Trung Quốc so với trước đã có sự khác nhau rất lớn. Người tiêu dùng Trung Quốc đã quá quen thuộc với việc mua sắm qua mạng, các trang web thương mại điện tử lớn như taobao.com, jd.com… thu hút một lượng lớn khách hàng mua sắm trực tuyến. Việc lướt web xem hàng và mua hàng chỉ với những thao tác đơn giản ngày càng thu hút khách hàng mua sắm trực tuyến. Ngoài ra, các trang web TMĐT lớn ngày càng nhiều chiêu trò thu hút khách mua sắm trực tuyến, đó là tăng cường các đợt khuyến mại vào các ngày lễ lớn. Tập đoàn thương mại điện tử khổng lồ Alibaba của Trung Quốc (BABA.N) cho biết, doanh số bán hàng trong Ngày Độc thân (Singles’ Day) của họ đạt 16 tỷ USD vào giữa buổi sáng ngày thứ Bảy (11/11). Đơn giản hóa quá trình mua hàng, đảm bảo an toàn trong các giao dịch trực tuyến, TMĐT Trung Quốc đã làm được điều đó, giúp người dân càng tin tưởng và mua sắm trực tuyến nhiều hơn.
Người tiêu dùng Việt Nam vốn quen với giao dịch kinh doanh truyền thống, mặt đối mặt, được cầm, ngắm và có thể được thử sản phẩm, khách hàng xem hàng thật và có thể mua ngay lập tức. Với sự phát triển TMĐT tại Việt Nam hiện nay, thói quen mua hàng của người tiêu dùng Việt Nam cũng dần dần thay đổi, hiện nay người tiêu dùng có thể tìm kiếm sản phẩm trực tuyến, có thể so sánh giá cả, kiểu dáng sản phẩm, thông tin chi tiết sản phẩm, tuy nhiên khách hàng mới dừng lại ở mức độ tìm kiếm thông tin sản phẩm chứ chưa phải là người mua hàng. Làm thế nào để khách hàng tiềm năng (người truy cập website) thành người tiêu dùng (người mua) sẽ còn phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác, trong đó có niềm tin của người tiêu dùng đối với việc mua hàng qua mạng. Thói quen tiêu dùng của người Việt Nam sẽ cản trở sự phát triển của TMĐT, vì vậy, Việt Nam cần có những chính sách bảo vệ người tiêu dùng khi mua hàng qua mạng, nâng cao niềm tin của người tiêu dùng khi mua hàng trực tuyến. Ngoài ra, nhằm khuyến khích khách hàng mua sắm trực tuyến, các trang web thương mại điện tử Việt Nam cần thúc đẩy các hoạt động khuyến mại khi mua sắm trực tuyến vào các ngày lễ, Tết… hướng người tiêu dùng mua sắm trực tuyến nhiều hơn.
- Phương thức thanh toán trực tuyến
Có nhiều phương thức thanh toán trực tuyến, tiền mặt khi giao hàng, thanh toán trực tuyến, thẻ tín dụng, ví điện tử, điện thoại di động, chuyển khoản,… Theo báo cáo của Trung tâm Internet Trung Quốc (CNNIC) phát hành lần thứ 37, “Thống kê Báo cáo phát triển Internet Trung Quốc” cho thấy rằng tính đến tháng 12/2017, quy mô sử dụng thanh toán trực tuyến của Trung Quốc đạt 260 triệu, tăng 39.550.000 người, tăng 17,9 % so với năm 2016; mức sử dụng cũng tăng lên 42,1%. Dữ liệu cho thấy tăng trưởng trong các ứng dụng lớp kinh doanh trong lĩnh vực người sử dụng Internet trực tiếp thúc đẩy sự phát triển của thanh toán trực tuyến và offline, nền kinh tế thanh toán trực tuyến kết hợp sâu hơn, khiến người dùng thay đổi phương thức thanh toán. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất là niềm tin của người dùng Internet trong người bán hàng trực tuyến đã tăng đáng kể.
Tại Việt Nam phương thức thanh toán trực tuyến hiện nay cũng rất đa dạng: nhận hàng trả tiền mặt, chuyển khoản, thanh toán qua ví điện tử… Tuy nhiên, người tiêu dùng sử dụng các phương tiện thanh toán tương đối đơn giản, chủ yếu trả tiền mặt khi giao hàng COD (Cash on Delivery), người sử dụng internet không quen với việc thanh toán trực tuyến, vì họ cho rằng, thanh toán trực tuyến phức tạp hơn và có thể bị lộ thông tin tài khoản ngân hàng và thậm chí có thể mất tiền trong tài khoản, hoặc có thể thanh toán cho người bán nhưng người bán không giao hàng hoặc giao hàng kém chất lượng.
Có thể thấy, thanh toán trực tuyến hay dùng tiền mặt thanh toán vẫn phụ thuộc vào thói quen của người tiêu dùng khi mua hàng qua mạng, Việt Nam cần đa dạng các phương thức thanh toán hơn đặc biệt là quan tâm hơn mở rộng hình thức thanh toán qua ví điện tử, đây là phương thức thanh toán được các trang web thương mại lớn tại Trung Quốc áp dụng. Khi thanh toán qua ví điện tử, tiền của người mua được bảo đảm tại ví điện tử, khi người mua xác nhận nhận hàng và không có khiếu nại gì hoặc qua một thời gian nhất định, tiền trong tài khoản của người mua mới chuyển sang ví của người bán. Ví điện tử đóng vai trò trọng tài khi xảy ra khiếu nại giữa người mua và người bán, đảm bảo quyền lợi của người mua và người bán.
- Logistics và phân phối
Phần quan trọng của mua sắm trực tuyến trong phân phối hậu cần cũng là một trong những nút thắt cổ chai trong việc phát triển TMĐT. Logistics bao gồm vận chuyển, phân phối, kho bãi, đóng gói, xử lý, phân phối và quản lý luồng thông tin liên quan. Phân phối hậu cần chính xác, kịp thời và an toàn là cơ sở cho sự phát triển của TMĐT và nó cũng là một hỗ trợ quan trọng để duy trì danh tiếng của các nhà khai thác mạng và bảo vệ quyền lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng.
Sự phát triển tổng thể của hậu cần và phân phối của Trung Quốc là tốt, nhu cầu logistics đã tăng lên đáng kể, hiệu quả hoạt động đã tăng lên và giá trị gia tăng của ngành logistics đã phát triển nhanh chóng. Một loạt các công ty vận chuyển như với các hình thức chuyển hàng khác nhau đáp ứng được nhu cầu của người mua và người bán, từ dịch vụ vận chuyển siêu nhanh như shunfeng express, đến vận chuyển nhanh như zhongtong express, đến vận chuyển những hàng nặng cồng kềnh tuy thời gian chậm hơn nhưng có thể tiết kiệm chi phí gửi hàng như debang express, baishi express… với những hình thức vận chuyển đa dạng đã đáp ứng các nhu cầu khác nhau của khách hàng. Mặc dù đất nước Trung Quốc khá rộng, nhưng tốc độ giao hàng của các công ty vận chuyển khá nhanh, chi phí cho mỗi đơn hàng cũng khá tiết kiệm, khách hàng có thể theo dõi đường đi hàng hóa của mình trong quá trình vận chuyển, tránh hiện tượng thất lạc hàng hóa, hoặc có thể làm bằng chứng khi có xảy ra khiếu nại giữa người mua và người bán.
Ngành công nghiệp hậu cần và phân phối xã hội của Việt Nam bắt đầu tương đối muộn và mức độ công nghệ hậu cần tương đối thấp, chủ yếu sử dụng các tài nguyên mạng lưới giao thông quốc gia như giao thông bưu chính, vận tải sắt, vận tải hàng không, vận tải đường thủy và vận tải ô tô. Hiện tại, hậu cần của Việt Nam đã được cải thiện đáng kể với sự xuất hiện của các dịch vụ vận chuyển như: Viettel post, giaohangnhanh, giaohangtietkiem… Tuy nhiên, giá thành tương đối cao, tốc độ giao hàng vẫn chưa nhanh. Có thể thấy rằng, hậu cần và phân phối thương mại điện tử ở Việt Nam đã thay đổi rất nhiều, nhưng vẫn chưa theo kịp với sự phát triển của TMĐT và xã hội có hiểu biết thấp về hậu cần TMĐT. Do đó, để nâng cao hiểu biết về hậu cần TMĐT trong toàn xã hội, chính phủ, doanh nghiệp và khách hàng phải hiểu rõ mối quan hệ giữa TMĐT và hậu cần và làm rõ rằng hậu cần là một phần quan trọng trong toàn bộ quá trình TMĐT.
- Kết luận
Bài viết phân tích so sánh hai nước trong việc hỗ trợ chính sách đối với TMĐT, pháp luật và các quy định về TMĐT Trung Quốc mạnh mẽ hơn, pháp luật và các quy định về TMĐT là cơ sở cho sự phát triển TMĐT. Vì vậy, Việt Nam cần có các văn bản pháp luật và quy định chặt chẽ hơn nhằm bảo vệ lợi ích của cả người mua và người bán trong các giao dịch điện tử tạo nền tảng vững chắc cho TMĐT Việt Nam phát triển. Trong phân tích quy mô sử dụng Internet, hành vi của người dùng Internet và thói quen thanh toán qua mạng có thể thấy người tiêu dùng Trung Quốc đã quá quen thuộc với việc mua hàng và thanh toán qua mạng. Người dùng Internet Việt Nam do kiến thức và niềm tin khi mua sắm trực tuyến nên họ còn nhiều e ngại. Nhà nước cần chú ý giáo dục kiến thức TMĐT, phổ biến TMĐT cho người dân, ngoài ra cần tăng cường các biện pháp bảo vệ người tiêu dùng khi mua sắm trực tuyến giúp thúc đẩy niềm tin của người tiêu dùng qua các giao dịch trực tuyến./.
Phạm Thị Mai Quyên
